ฟื้นฟูใจ-ฟื้นฟูธรรมชาติ

เหมืองปิดลงตั้งแต่ปี 2556 และศาลได้มีคำสั่งฟื้นฟูธรรมชาติตอนปี 2561 แต่ในความเป็นจริง ชุมชนยังจมอยู่ในปัญหามลพิษ ชาวบ้านหลายคนระบุว่าถึงทุกวันนี้ก็ยังปลูกข้าวไม่ได้ แหล่งน้ำใช้ น้ำดื่มปนเปื้อนเกือบทุกบ่อ ขณะที่การศึกษาจากหน่วยงานด้านสาธารณสุขพบว่า มีร่องรอยโรคพิษสารหนูในร่างกายชาวบ้านราว 20 คน บางคนมีไซต์ยาไนต์ในเลือดสูงและมีแมงกานีสเกินค่ามาตรฐาน

“ตอนนั้นท้อง 8 เดือน ตอนนี้ลูกอายุ 8 ปีแล้ว” วิรอนกล่าวถึงความคับข้องใจต่อกระบวนการเยียวยาและฟื้นฟูที่ดูเหมือนจะหยุดอยู่กับที่

รจนาจากกลุ่มฅนรักษ์บ้านเกิดยกตัวอย่างว่า เวลาผ่านไปเกือบ 9 ปีตั้งแต่ปิดเหมือง แต่ก็ยังไม่มีหน่วยงานใดมาติดป้ายเตือนภัยเกี่ยวกับสารพิษที่ปนเปื้อนสูงให้เลย ทำให้ชุมชนต้องติดป้ายเตือนกันเอง เพื่อไม่ให้คนเก็บหาอาหารหรือผักไปรับประทาน แต่ก็ไม่ทั่วถึง

กิติมา ขุนทอง อาจารย์สาขาการพัฒนาชุมชน ม.ราชภัฏสกลนคร ระบุว่าหลังคำพิพากษาให้ฟื้นฟูฯ กรมควบคุมมลพิษ (คพ.) กรมอุตสาหกรรมพื้นฐานและการเหมืองแร่ (กพร.) ได้เสนอ “แผนฟื้นฟูพื้นที่เหมืองแร่ทองคำจังหวัดเลย” ต่อคณะกรรมการควบคุมมลพิษ โดยในแผนเน้นสืบหาแหล่งมลพิษ และกำหนดมาตรการจัดการมลพิษในเขตประทานบัตร ซึ่งเป็นการเสนอของหน่วยงานรัฐฝ่ายเดียว ไม่ได้มีส่วนร่วมของชุมชนด้วย

ฝ่ายชุมชนบ้านนาหนองบงเสนอ “แผนการฟื้นฟูสิ่งแวดล้อม ระบบนิเวศ สังคม วัฒนธรรมและศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ของชุมชน ในพื้นที่เหมืองแร่ทองคำจังหวัดเลย” แต่ก็ไม่ได้รับการยอมรับจากหน่วยงานรัฐ

เพราะการกำหนดเป้าหมายและการอธิบายของรัฐจำกัดขอบเขตการฟื้นฟูอยู่ในเขตประทานบัตรทำเหมืองแร่เท่านั้น ในขณะที่ชุมชนพยายามโต้แย้งว่าการฟื้นฟูต้องเป็นความร่วมมือที่หลากหลายเพื่อช่วยฟื้นคืนธรรมชาติ สิ่งแวดล้อมและระบบนิเวศ ให้ปลอดมลพิษ คืนความหลากหลายทางชีวภาพ ส่งเสริมให้คนมีความสัมพันธ์ที่ดี เห็นคุณค่าของธรรมชาติ เยียวยาชดเชยคนป่วย คนถูกทำราย รวมถึงบาดแผลในจิตใจคนด้วย

“ปิดเหมืองได้ก็คุ้มที่สู้มา แต่ยังต้องสู้ต่อให้ฟื้นฟูสิ่งแวดล้อม สุขภาพและศักดิ์ศรีที่ถูกเหยียดหยาม” ภัทรภรณ์ แก่นจำปา หนึ่งในสามผู้หญิงที่ถูกรุมทำร้ายกล่าวให้สัมภาษณ์

เมื่อไม่สามารถรอกระบวนการจากภาครัฐได้ต่อไป กลุ่มฅนรักษ์บ้านเกิด ภายใต้การนำของและแกนนำคนอื่นๆ จึงต้องลงมือพยายามฟื้นฟูธรรมชาติด้วยตนเองเท่าที่สามารถกระทำได้ เช่น กระจายเมล็ดพันธุ์ ปลูกป่า ขึ้นป้ายเตือนในบริเวณที่มีสารพิษปนเปื้อน และแม้กระทั่งใช้พิธีทางจิตวิญญาณตามรูปแบบความเชื่อของท้องถิ่น

แกนนำระบุว่า กิจกรรมเหล่านี้ไม่ได้มีจุดประสงค์เพื่อฟื้นฟูสภาพป่าไม้อย่างเดียว แต่เพื่อเยียวยาประชาชนในชุมชนด้วย จะได้ผ่อนคลายจากประสบการณ์ร้ายๆ ที่ผ่านมา ทำให้คนในชุมชนทำมาหากินปลอดภัยพึ่งพิงธรรมชาติได้ เห็นคุณค่าของธรรมชาติร่วมกัน

กระทงสามเหลี่ยมทำจากก้านกล้วย ประดับดอกไม้สด เทียนและเครื่องบูชา ปล่อยลอยจากมือแม่เฒ่าสู่ห้วงน้ำ เป็นเครื่องสักการะสายน้ำและขุนเขา เสียงประทัด ดนตรีดังขณะนางรำฟ้อนบูชา รอบศาลาเชิงภูทับฟ้า ริมฝั่งลำน้ำฮวยที่ศาลเจ้าพ่อศรีเมืองตั้งอยู่ในวันบุญใหญ่ “ไหว้เจ้าพ่อศรีเมือง” วันแรม 3 ค่ำเดือน 6 ทุกปี

“เจ้าพ่ออยู่ตรงนี้มาแต่เริ่มต้น ก่อนเราทั้งหลาย ก่อนเหมืองแร่มาระเบิดภูซำป่าบอนและภูทับฟ้า” หนู สุขปื้อ หญิงวัย 65 ปี คนทรงเจ้าพ่อศรีเมือง หนึ่งในแกนนำกลุ่มฅนรักษ์บ้านเกิด กล่าว“เราสู้ไม่ให้ระเบิดภูเหล็ก แลกชีวิตมาจึงรักษาภูเขาไว้ได้”

เบื้องหน้าภูทับฟ้าที่ตั้งเหมืองทองคำที่ทิ้งร้าง ชาวบ้านในชุดสีขาวนำขันดอกไม้ เทียน เครื่องไหว้จัดเรียงรายหน้าศาลา เข้าคิวรอให้เจ้าพ่อในร่างทรงผูกแขนอวยพร ปัดเป่ารอยอดีตมืดคล้ำของเหมืองแหล่งกระจายมลพิษสารหนู ปรอท แมงกานิส ไซต์ยาไนต์ ฯลฯ ที่ได้สร้างอันตรายมากมายต่อคนในชุมชน

“ขอให้ภูเขากลับมามีชีวิตเหมือนเดิม” ผู้สื่อสารทางจิตวิญญาณกล่าวนำคำอธิษฐาน